متفورمین، پرمصرف‌ترین دارو در درمان دیابت

متفورمین، پرمصرف‌ترین دارو در درمان دیابت...

مقدمه‌ای برای آشنایی با دیابت و متفورمین
شایع‌ترین بیماری پانکراس که به درمان دارویی نیاز دارد، دیابت است. در این بیماری، اختلال در متابولیسم گلوکز (قند خون) وجود دارد. دیابت شامل دو نوع 1 و 2 است. در دیابت نوع 1، نقص در تولید انسولین وجود دارد در حالی که در دیابت نوع 2، مشکلی در تولید انسولین وجود ندارد و آنچه باعث بیماری می‌شود این است که سلول‌های بدن حساسیت خود به انسولین را از دست می‌دهند و به انسولین مقاوم می‌شوند.
برای درمان دیابت از دو دسته دارو استفاده می‌شود: انسولین‌ و داروهای ضد دیابتی غیر انسولینی.
داروهای ضد دیابتی غیر انسولینی شامل انواع گوناگونی از داروها شامل محرک‌های ترشح انسولین، بی‌گوانیدها، مهارکننده‌های آلفاگلیکوزیداز، تیازولیدین دیون‌ها، آنالوگ‌های آمیلین، تعدیل‌کننده اینکرتین و مهارکننده‌های بازجذب کلیوی گلوکز هستند.
همانطور که گفته شد، یک دسته از داروهای ضد دیابتی غیر انسولینی، بی‌گوانیدها هستند. داروی اصلی این گروه، متفورمین است. متفورمین یکی از پراستفاده‌ترین داروها در درمان دیابت نوع دو است. این دارو گلوکز ناشتا و گلوکز پس از غذا را کاهش می‌دهد و به همین خاطر بیش از 60 سال است که برای درمان دیابت نوع دو در مراحل اولیه به کار می‌رود. بی‌خطر و ارزان بودن این دارو نیز از عواملی هستند که منجر به استفادۀ گسترده از متفورمین می‌شود. متفورمین به شکل تنها یا در ترکیب با داروهای دیگر، در درمان بیماری‌های گوناگون به کار می‌رود.

متفورمین چگونه اثر خود را در درمان دیابت اعمال می‌کند؟
مهار گلوکونئوژنز کبدی و کلیوی
تحریک جذب گلوکز و گلیکولیز در بافت‌های محیطی
آهسته کردن جذب گلوکز از دستگاه گوارش
کاهش گلوکاگون پلاسما

مکانیسم مولکولی متفورمین برای اعمال اثراتش چیست؟
متفورمین باعث فعال شدن پروتئین کیناز توسط AMP می‌شود که این امر موجب کاهش تولید گلوکز در کبد می‌شود.

کاربردهای بالینی بالینی متفورمین چیست؟
در بیماران با مقاومت به انسولین، متفورمین تولید انسولین آندوژن را کاهش و حساسیت به انسولین را افزایش می‌دهد. این دارو موجب افزایش وزن نمی‌شود. به همین دلیل به‌ عنوان انتخاب نخست در مبتلایان به دیابت نوع 2 که اضافه وزن دارند، به کار برده می‌شود.
متفورمین خطر ایجاد دیابت در بیماران با ریسک بالا برای دیابت را کاهش می‌دهد.
متفورمین جهت حفظ باروری در زنان مبتلا به عدم تخمک‌گذاری ناشی از سندرم تخمدان پلی‌کیستیک (PCO) که شواهدی از مقاومت به انسولین نیز دارند، به کار می‌رود.

آیا مصرف متفورمین عوارضی به همراه دارد؟
ناراحتی گوارشی: شایع‌ترین عارضه متفورمین، ناراحتی گوارشی (تهوع و استفراغ) است.
اسیدوز لاکتیک: متفورمین می‌تواند موجب اسیدوز لاکتیک (به ویژه در مبتلایان به بیماری‌های کلیوی و کبدی، الکلیسم، آنوکسی بافتی و بیماری‌های مزمن قلبی-ریوی) شود.

آیا به جز دیابت، متفورمین در درمان بیماری‌های دیگری به کار می‌رود؟
در طی زمان، کاربردهای مختلفی برای متفورمین کشف شده‌ و تأثیر متفورمین بر درمان بیماری‌های گوناگون و حتی پیری تأیید شده است. این بیماری‌ها شامل سرطان‌ها (برای نمونه سرطان سینه، سرطان اندومتر، سرطان استخوان، سرطان کولورکتال و ملانوما)، چاقی، بیماری‌های کبد، بیماری‌های قلبی-عروقی، بیماری‌های کلیوی و بیماری‌های تحلیل برندۀ عصبی هستند.

متفورمین و سرطان...
شواهد نشان می‌دهند که متفورمین از رشد، بقا و متاستاز انواع مختلفی از سلول‌های توموری (شامل تومورهای سینه، کبد، استخوان، پانکراس، اندومتر، کولورکتال، کلیه و ریه) جلوگیری می‌کند. ویژگی‌های ضد توموری متفورمین وابسته به اثرات مستقیم و غیر مستقیم آن بر تنظیم سوخت و ساز سلولی هستند:
متفورمین تولید پروتئین را مختل می‌کند و رشد و تکثیر سلول‌های توموری را سرکوب می‌کند. p53 یک ژن سرکوب‌کنندۀ تومور است. پژوهش‌ها نشان می‌دهد که p53 در اثرات ضد سرطان متفورمین دخیل است. متفورمین، فسفریلاسیون p53 را القا می‌کند و با این روش از تهاجم سلولی و متاستاز سلول‌های سرطانی جلوگیری می‌کند.
متفورمین کمپلکس I میتوکندریایی را سرکوب می‌کند و به همین خاطر از تولید گونه‌های اکسیژن فعال (ROS) جلوگیری می‌کند. هر چه قدر که گونه‌های فعال اکسیژن کمتر باشند، آسیب کمتری به دی اِن اِی وارد می‌شود و این اتفاق جلوی ایجاد سرطان را می‌گیرد. مطالعات پیشین همچنین پیشنهاد کرده‌اند که متفورمین می‌تواند با فعال کردن مرگ برنامه‌ریزی شدۀ سلولی، جلوی ایجاد سرطان را بگیرد.

حال به بررسی اثرات متفورمین روی سایر بیماری‌ها می‌پردازیم:
سرطان سینه چندین مطالعه پیشنهاد کرده‌اند که متفورمین، بروز سرطان سینه در بیماران مبتلا به دیابت نوع دو را کاهش می‌دهد.
سرطان خون در پیشرفت و درمان مالتیپل میلوما، مسیر سیگنالی AKT نقش مهمی دارد. مطالعات نشان داده‌اند که متفورمین، مسیر سیگنالی AKT را مهار می‌کند و در نتیجه تکثیر سلول‌ها را در مالتیپل میلوما مختل می‌کند.
سرطان کولورکتال مطالعات متعددی نشان می‌دهند که متفورمین می‌تواند برای کاهش ریسک ایجاد سرطان کولورکتال بعنوان داروی پیشگیری مورد استفاده قرار بگیرد.
سرطان اندومتر متابولیسم مختل (چاقی و بالا بودن قند خون) که در زمینۀ سندرم متابولیک رخ می‌دهد، با ایجاد سرطان اندومتر مرتبط است. مطالعات، اثرات سودبخش متفورمین بر ایجاد سرطان اندومتر را نشان داده‌اند.
ملانوم ملانوم تهاجمی‌ترین سرطان پوست است و مسئول 80 درصد مرگ‌های مرتبط با سرطان پوست است. متفورمین می‌تواند در سلول‌های ملانوم، چرخۀ سلولی را در مرحلۀ G0-G1 متوقف کند. مطالعۀ دیگری نشان داد که متفورمین می‌تواند رشد سلولی و متاستاز را در مدل‌های موش دیابتی و غیر دیابتی، تضعیف کند.
سرطان استخوان متفورمین، باعث سرکوب تکثیر و تمایز استئوکلاست می‌شود و از مسیرهای سیگنالی مختلفی جلوی تهاجم، مهاجرت و تکثیر سلولی سرطان استخوان را می‌گیرد.
چاقی شواهد پیشنهاد می‌کنند که متفورمین می‌تواند یک درمان بالقوه برای چاقی و اختلالات متابولیک مرتبط با آن باشد.
بیماری‌های کبدی کبد -که نقش اساسی در فیزولوژی کل بدن، به‌ویژه هومئوستاز قند و سوخت و ساز چربی دارد- عضو هدف اصلی متفورمین است. اختلال کبد می‌تواند به بیماری‌های زیادی از جمله دیابت، بیماری کبد چرب غیر الکلی (NAFLD)، سیروز، هپاتیت غیر الکلی (NASH) و کارسینوم سلول کبدی (HCC) منجر شود. مطالعات نشان داده‌اند که متفورمین در بیماران سیروتیک بی‌خطر است و ریسک مرگ را 57 درصد کاهش می‌دهد. در بیماران دیابتی، متفورمین باعث کاهش 50 درصدی در بروز کارسینوم سلول کبدی و افزایش بقای بیماران شد. با این حال، منافع متفورمین در درمان بیماری کبد چرب غیر الکلی و هپاتیت همچنان بحث‌برانگیز است.
بیماری‌های قلبی-عروقی یکی از علل بیماری‌های قلبی-عروقی، دیابت است. دیابت معمولاً همراه با بیماری‌های قلبی-عروقی در بیماران دیده می‌شود. دیده شده که متفورمین، بعنوان یک داروی کاهندۀ قند خون، بروز بیماری‌های قلبی-عروقی در بیماران دیابتی را کاهش می‌دهد.
بیماری‌های کلیوی: دیابت به عنوان یک عامل مهم بیماری‌های کلیه در نظر گرفته می‌شود و متفورمین یک کاندید جالب برای برای درمان بیماری‌های کلیوی است؛ هرچند استفاده از آن تا پیش از این محدود شده بود. مطالعات نشان دادند که تجویز خوراکی روزانۀ متفورمین می‌تواند فیبروز کلیوی را بهبود بخشد و ساختار و کارکرد کلیه را طبیعی کند.

متفورمین در دو دوز 500 و 1000 میلی‌گرم و در بسته‌های 100 عددی، توسط شرکت زاگرس‌دارو پارسیان عرضه می‌گردد.

منابع
Katzung, B. G. (2018). Basic and Clinical Pharmacology (14th ed). New York: McGraw-Hill Medical, pp.751,759,760.
Lv Z, Guo Y. Metformin and Its Benefits for Various Diseases. Front Endocrinol (Lausanne). 2020 Apr 16;11:191. doi: 10.3389/fendo.2020.00191. PMID: 32425881; PMCID: PMC7212476.